Gezond en gelukkig ouder worden. We willen het allemaal. We mediteren, eten powerfoods, leggen moestuintjes aan en trekken ons terug in de natuur. Koortsachtig zoeken we naar het gouden recept voor een gezond, gelukkig en lang leven. Medisch historicus Rina Knoeff dook in de rijke geschiedenis van Healthy Ageing (Gezond Ouder Worden) en ontdekte dat dat recept al eeuwenlang bestaat.

Knoeff doet onderzoek naar de geschiedenis van de geneeskunde en focust zich vooral op de achttiende eeuw; een tijd waarin (preventieve) geneeskundige leefregels populair waren. Welke regels werden voorgeschreven voor een gezond, gelukkig leven? Knoeff ontrafelde het met haar onderzoeksgroep. De resultaten zijn vanaf 21 juni te zien in de tentoonstelling “Gelukkig Gezond: Histories of Healthy Ageing”.

Geneeskundigen waren beter in het voorschrijven van leefregels dan in opereren

Toen en nu

”In de achttiende eeuw had men veel aandacht voor de vraag hoe ziektes konden worden voorkomen, vertelt Knoeff. “Er waren nog geen ziekenhuizen met laboratoria, steriele OK’s en röntgenapparaten. Geneeskundigen waren gewoonweg beter in het voorschrijven van leefregels dan in het opereren van patiënten. Die leefregels waren niet alleen een heel belangrijk middel om ziekten te voorkomen maar ook om ze te behandelen en genezen.”

Hoe anders is dat anno 2017. Een tijd waarin er steeds meer (chronisch) zieken zijn, veel mensen overgewicht hebben, weinig bewegen en er ongezond eten in overvloed is. We storten ons op de genezing van het toenemende aantal (welvaarts)ziekten en artsen specialiseren zich meer en meer in complexe ziektebeelden. Tegelijkertijd neemt de behoefte aan preventieve maatregelen toe,  die ziektes helpen voorkomen.

Marathons werden als ongezond bestempeld

Historisch recept voor Healthy Ageing

Hoe kunnen we mensen helpen om gezond en gelukkig ouder te worden? Kijkend naar de geschiedenis, spelen zes ingrediënten een grote rol. Eén daarvan is lichaamsbeweging. Knoeff: “Voor 1800 schreven artsen patiënten voor om met mate te bewegen. Marathons werden door de Grieks/Romeinse arts Galenus afgeraden. Bewegen met de kleine bal werd daarentegen als gezond gezien. Licht sporten was niet alleen gezond, men leerde hierdoor ook met elkaar om te gaan in competitie en strijd. Lukt dit in sport, dan lukt het ook in het sociale leven, was de overtuiging. Nog altijd wordt sport gezien als een middel voor goed burgerschap.”

Dit geldt ook voor voeding: het tweede oeroude ingrediënt voor een gezond, gelukkig leven. Eten deed je net als bewegen met mate. Ook in de achttiende eeuw werd door artsen geageerd tegen overvloed en werd balans aangemoedigd. Die boodschap vind je volgens Knoeff ook terug in eeuwenoude stillevens van voeding, die ze bestudeerde met behulp van een handboekje van Blankaart: ‘De borgerlyke tafel: om Lang Sonder Ziekten Gezond te leven’.

Dik zijn, was een teken van welvaart

Niet dik maar kloek

“Als je dat werk leest en de stillevens goed bekijkt, zijn ze altijd in balans. Gezonde voeding, zoals druiven en appels staan naast kaas, wat werd gezien als relatief ongezond door het hoge vetgehalte. Op vrijwel elk schilderij vind je olijven, omdat die goed zijn voor de spijsvertering.”

Hoewel teveel eten werd afgeraden, werd overgewicht vroeger heel anders benaderd. “Waar dik zijn tegenwoordig wordt geassocieerd met sociale achterstand of armoede, was het vroeger een teken van welvaart. Je was niet dik, je was kloek en dat was niets om je voor te schamen. Sterker nog, schilder Rubens portretteerde voornamelijk dikke mensen. Een ‘kloek’ persoon was ook de vooraanstaande arts George Cheyne. Hij woog 203 kilo, wat hij vooral wijtte aan de overvloed aan buitenlands eten, waar hij zich telkens weer door liet verleiden.”

Passies van de Ziel

Emotionele balans werd gezien als een derde ingrediënt voor een gelukkig, gezond leven. “Emotie, creativiteit en verbeeldingsvermogen: daar moest je net als liefde en lust niet teveel van hebben. Dat maakte je ziek.”

Voeding (of het niet eten van bepaalde producten) kon helpen om de passies van de ziel te temperen. Rucola en drop werden bijvoorbeeld afgeraden omdat ze konden leiden tot de liefdesziekte. Werd iemand geveld door melancholie, wat voorzichtig kan worden vertaald naar depressie, dan greep men naar papaver. Een goed slaappatroon (het vierde ingrediënt) moest naast een gebalanceerd dieet helpen om de ziel in balans te houden. Muziek werd gezien als een belangrijk middel tegen slapeloosheid.

Urine vertelt veel over onze gezondheid

Lifelines

Een vijfde ingrediënt dat in de achttiende eeuw gezondheid en geluk moest brengen, was detox. Zweten werd als iets goeds gezien omdat het ziektes zou voorkomen. Braakmiddelen werden evenals de aderlating voorgeschreven om slechte stoffen kwijt te kunnen raken. Spugen moest men niet teveel doen want daarmee verloor men letterlijk de eetlust.

Urine werd als belangrijke bron van informatie beschouwd. “Dat gaat nog steeds op want ook bij het bevolkingsonderzoek Lifelines, waar meer dan 165.000 Noorderlingen aan meedoen, worden urine en ontlasting verzameld om te ontrafelen waarom de een gezond ouder wordt en de ander niet.”

Groningen is vooruitstrevend en traditioneel tegelijk

Gezonde Stad

Een goede kwaliteit van water en lucht vormt het zesde ingrediënt voor een gezond, gelukkig leven. “Groningen bleek in de achttiende eeuw volgens professor Wouter van Doeveren een stad waar ‘het goed toeven was voor de mussen’, wegens de gezonde lucht, de weidse straten waar de wind kwalijke dampen uit kon blazen en de regen, die ongezonde stoffen wegspoelde. Gezond voedsel vanuit de ommelanden was er ook genoeg.”

Opvallend is dat de zes leefregels, toen dietetica genoemd, veel gelijkenis vertonen met de zes pijlers van het nieuwe gezondheidsbeleid van de stad Groningen: actief ontspannen, gezond bouwen, gezond verplaatsen, gezonde voeding, actief burgerschap en bereikbaar groen. “De stad is traditioneel en vooruitstrevend tegelijk”, vertelt Knoeff. Ze wijst me op een illustratie waarop de vader van de Geneeskunde, Hippocrates, het recept voor een gezond en gelukkig leven uitdeelt aan de burgers. “Bijzonder, dat een ‘recept’ zo eeuwenoud kan zijn en toch ook nieuw.”